140. Prawda historyczna: Jak unikać fałszu

Debata w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Festiwal Nauki w Warszawie, 26 września 2017

Jak odróżnić fakty od nieprawdziwych informacji? Jakie uprawnione wnioski można wyciągnąć na podstawie faktów? Swoimi dobrymi praktykami w tej sprawie podczas debaty towarzyszącej Festiwalowi Nauki w Warszawie podzielili się reporterka Anna Bikont, socjolog zajmujący się badaniem przeszłości prof. Antoni Sułek oraz historyk prof. Andrzej Paczkowski. Dyskusję poprowadził historyk prof. Dariusz Stola.

W trakcie debaty uczestnicy odwoływali się do swoich doświadczeń w docieraniu do prawdy oraz znanych sobie problemów z jej ustaleniem. Anna Bikont opowiadała o przygotowywaniu swojej książki „My z Jedwabnego” opowiadającej o mordzie, jakiego w lipcu 1941 roku polscy mieszkańcy miejscowości dopuścili się na tamtejszych Żydach. Przywołała również wielokrotnie powielaną fałszywą historię Żydowskiego Związku Wojskowego opowiedzianą przez hochsztaplera Henryka Iwańskiego.

Prof. Paczkowski mówił o wątpliwościach dotyczących rzekomego dokumentu MBP z 1946 roku opublikowanego w latach 80. w prasie podziemnej. Zalecał on zabójstwa działaczy partii opozycyjnych i pozorowanie ich na akcje podziemia niepodległościowego. Prof. Stola przypomniał przypadek zdjęcia przedstawiającego ofiary dzieciobójstwa z 20-lecia międzywojennego, opisywanego współcześnie jako dokument zbrodni ukraińskich nacjonalistów na Wołyniu.

Uczestnicy dyskusji rozmawiali o stosowanej przez siebie metodologii ustalania faktów i ich interpretacji. Bikont mówiła, że oceniając wiarygodność cudzych relacji bierze pod uwagę ich styl. Prof. Sułek zwracał uwagę, że za prawdziwe można uznawać relacje z potwierdzonych wcześniej źródeł oraz pochodzące od autorów mogących być bezpośrednimi świadkami wydarzeń lub mogących mieć o nich świadomość. Jako istotne w dociekaniu prawdy wskazał też ustalenie czynników, które mogą wpływać na zniekształcenie relacji. Zauważył, że również nieprawdziwe informacje odpowiednio zinterpretowane mogą dostarczyć cennej wiedzy o przeszłości.

Prof. Paczkowski wskazywał, że najbardziej bliskie prawdy są stwierdzenia o charakterze ogólnym (np. że bitwa pod Grunwaldem odbyła się 15 lipca 1410 roku). Im szersze opisanie wydarzeń, tym według niego w opisie więcej interpretacji. Prof. Stola zwrócił uwagę, że nawet brak pewnych informacji w relacji może być pomocny w dotarciu do prawdy o wydarzeniach. Opowiedział o swoim zaskoczeniu podczas lektury opisów zbrodni w Jedwabnem, gdzie świadkowie nie mówili o odgłosach wystrzałów. Wówczas zdał sobie sprawę – jak mówił – że nie była to typowa akcja niemiecka.